گنبد در معماری اسلامی، به ویژه در حرم‌ها و مساجد، نمادی عمیق و چندوجهی است که هم از نظر زیبایی‌شناسی و هم از نظر معنوی و فرهنگی اهمیت زیادی دارد. وجود گنبد در این بناها دلایل مختلفی دارد که در ادامه به برخی از مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود:
به گزارش پایگاه خبری هنری بُراق حامیم، گُنبد (به پهلوی: گومبت) سازه‌ای است معمارانه شبیه نیم‌کره‌ای توخالی. تاریخ ساخت گنبد با مواد گوناگون به پیش از تاریخ می‌رسد. گنبدهای پیش کرده، پیش رونده (به انگلیسی: dome) در خاور میانه باستان در ساختمان‌ها و مقبره‌ها یافت می‌شود. ساخت اولین گنبدهای فنی پیشرفته در اروپا در انقلاب معماری رومی آغاز شد، هنگامی که رومی‌ها فضاهای بزرگ داخلی معابد و ساختمان‌های عمومی، مانند پانتئون را می‌ساختند. گنبدها از دیرباز در معماری‌های مختلف جهان به کار رفته‌اند و نقش مهمی در زیبایی و استحکام ساختمان‌ها ایفا کرده‌اند. در این نوشته، به بررسی مفهوم گنبد، انواع آن، کاربردها، و اهمیت آن در معماری و فرهنگ‌های مختلف پرداخته خواهد شد.
۱. نماد آسمان و عروج به سوی خدا
گنبد به عنوان نمادی از آسمان و عالم بالا در نظر گرفته می‌شود. در فرهنگ اسلامی، آسمان نمادی از عالم معنوی و نزدیکی به خداست. گنبد با فرم مدور و ارتفاع بلندش، این مفهوم را القا می‌کند که انسان در مسجد یا حرم، به سوی خداوند عروج می‌کند و از عالم مادی به عالم معنوی نزدیک می‌شود.
—
۲. تأکید بر وحدانیت خدا
فرم دایره‌ای گنبد نمادی از وحدانیت و یکتایی خداوند است. دایره شکلی کامل و بی‌نهایت است که آغاز و پایانی ندارد و این ویژگی، یادآور ذات بی‌پایان و یکتای خداوند است. در معماری اسلامی، گنبد به عنوان نمادی از وحدانیت خداوند، بر این مفهوم تأکید می‌کند.
—
۳. زیبایی‌شناسی و هنر معماری اسلامی
گنبد یکی از عناصر اصلی زیبایی‌شناسی در معماری اسلامی است. فرم گنبد، همراه با تزئینات هنری مانند کاشی‌کاری، نقوش اسلیمی و آیات قرآن، زیبایی و شکوه خاصی به بنا می‌بخشد. این زیبایی نه تنها باعث جلب توجه مؤمنان می‌شود، بلکه فضایی روح‌نواز و آرامش‌بخش ایجاد می‌کند که برای عبادت و راز و نیاز با خدا مناسب است.
—
۴. عملکرد اقلیمی
گنبد علاوه بر جنبه‌های نمادین و زیبایی‌شناختی، دارای عملکرد اقلیمی نیز هست. در مناطق گرم و خشک، گنبد به دلیل ارتفاع بلند و فرم خاص خود، باعث گردش هوا و خنک‌شدن فضای داخلی می‌شود. این ویژگی در معماری سنتی ایران و دیگر کشورهای اسلامی بسیار مورد توجه بوده است.
—
۵. نماد قدرت و عظمت
گنبد به عنوان نمادی از قدرت و عظمت نیز در نظر گرفته می‌شود. در طول تاریخ، حکومت‌های اسلامی از گنبد برای نمایش قدرت و اقتدار خود استفاده می‌کردند. ساخت گنبدهای بزرگ و باشکوه در مساجد و حرم‌ها، نشان‌دهنده عظمت دین اسلام و اهمیت عبادتگاه‌ها در جامعه اسلامی بوده است.
—
۶. ارتباط با معماری پیش از اسلام
استفاده از گنبد در معماری اسلامی، تا حدی تحت تأثیر معماری پیش از اسلام، به ویژه معماری ساسانی و بیزانسی، بوده است. در معماری ساسانی، گنبد به عنوان نمادی از قدرت و عظمت استفاده می‌شد و این مفهوم در معماری اسلامی نیز ادامه یافت. مسلمانان با الهام از این معماری، گنبد را به عنوان عنصری مقدس و معنوی در بناهای مذهبی خود به کار بردند.
—
۷. ایجاد تمرکز و وحدت فضایی
گنبد به دلیل فرم خاص خود، باعث ایجاد تمرکز و وحدت فضایی در داخل بنا می‌شود. در مساجد و حرم‌ها، گنبد نقطه کانونی فضای داخلی است و توجه نمازگزاران را به سمت مرکز بنا جلب می‌کند. این ویژگی به ایجاد حس وحدت و هماهنگی در میان نمازگزاران کمک می‌کند.
—
۸. نماد بهشت
در برخی تفاسیر، گنبد به عنوان نمادی از بهشت در نظر گرفته می‌شود. در قرآن، بهشت به عنوان مکانی با باغ‌ها و قصرهای زیبا توصیف شده است. گنبد با تزئینات هنری و رنگ‌های زیبا، یادآور این توصیفات قرآنی است و فضایی روحانی و آرمانی ایجاد می‌کند. برخورداری بهشتیان، از منازل پاکیزه در بهشتهای عدن:
•«وعد الله المؤمنین والمؤمنـت جنت تجری من تحتها الانهـرخــلدین فیها ومسـکن طیبه فی جنت عدن….: خداوند به مردان و زنان با ایمان، باغهایى از بهشت وعده داده که نهرها از زیر درختانش جارى است؛ جاودانه در آن خواهند ماند؛ و مسکن هاى پاکیزه‌اى در بهشت هاى جاودان (نصیب آنها ساخته)؛ و (خشنودى و) رضای خدا، (از همه اینها) برتر است؛ و پیروزى بزرگ، همین است!» مسکن به محل سکونت اطلاق می شود؛ در روایات آمده مساکن طیبه قصرهایی از جنس یاقوت و مرجان است.
•«… ویدخلکم جنت تجری من تحتها الانهـر ومسـکن طیبه فی جنت عدن…:(اگر چنین کنید) گناهانتان را مى‌بخشد و شما را در باغهایى از بهشت داخل مى‌کند که نهرها از زیر درختانش جارى است و در مسکن هاى پاکیزه در بهشت جاویدان جاى مى دهد؛ و این پیروزى عظیم است!»[۱۰]در میان نعمتهاى بهشتى در اینجا به خصوص روى مساله مسکن پاکیزه و مرفه، آنهم مسکنى در باغهاى بهشت جاویدان تکیه شده، و این به خاطر آن است که یکى از شروط اساسى آسایش و آرامش انسان همان مساله مسکن است، آنهم مسکنى پاک و پاکیزه از هر گونه آلودگى ظاهرى و باطنى که انسان با خیال راحت در آن بیارامد.”راغب” در”مفردات” مى‌گوید: معنى” طیب” در اصل چیزى است که حواس ظاهر و باطن از آن لذت برد، و این معنى جامعى است که همه شرائط مناسب یک مسکن را در بر مى گیرد.قابل توجه اینکه در قرآن سه چیز مایه آرامش شمرده شده است:
۱. تاریکى شب: وَ جَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً.
۲. خانه هاى مسکونى: وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَناً.
۳. همسران یک‌دل: وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها.
—
۹. تأکید بر مرکزیت قبله
گنبد معمولاً در بالای محراب یا مرکز مسجد قرار می‌گیرد و به این ترتیب، بر اهمیت قبله و جهت نماز تأکید می‌کند. این ویژگی به نمازگزاران کمک می‌کند تا در حین نماز، تمرکز خود را بر جهت قبله حفظ کنند.
—
۱۰. نماد اتحاد و همبستگی
گنبد به عنوان نمادی از اتحاد و همبستگی در جامعه اسلامی نیز در نظر گرفته می‌شود. در مساجد و حرم‌ها، گنبد فضایی را ایجاد می‌کند که همه نمازگزاران، بدون توجه به جایگاه اجتماعی، در زیر آن گرد هم می‌آیند و به عبادت می‌پردازند. این ویژگی، نمادی از برابری و وحدت در اسلام است.
۱۱. گنبد به عنوان یک عنصر معماری
گنبد یک ساختار معماری است که معمولاً به شکل نیم‌کره یا شبیه به آن بر روی ساختمان‌ها ایجاد می‌شود. این ساختار می‌تواند از مصالح مختلفی مانند آجر، سنگ، بتن، فلز و چوب ساخته شود. گنبدها در طول تاریخ در معماری‌های مختلفی مانند معماری اسلامی، رومی، بیزانسی، ایرانی و حتی معماری مدرن استفاده شده‌اند و به عنوان نمادی از قدرت، معنویت، و زیبایی شناخته شده‌اند. گنبدها معمولاً بر روی سازه‌های دایره‌ای یا چندضلعی ساخته می‌شوند و انتقال بار را به خوبی انجام می‌دهند.
۱۲. انواع گنبد
گنبدها بر اساس شکل، مصالح، و روش ساخت به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. برخی از مهم‌ترین انواع گنبد عبارتند از:
گنبد کروی: این نوع گنبد که از رایج‌ترین انواع گنبد است، شکلی نیم‌کره‌ای دارد و برای پوشش فضاهای وسیع مناسب است.
گنبد بیضوی: گنبدهای بیضوی شکلی کشیده دارند و اغلب در معماری رومی و بیزانسی دیده می‌شوند.
گنبد مخروطی: گنبدهای مخروطی شکلی شبیه به مخروط دارند و در برخی مناطق گرمسیری به دلیل دفع بهتر باران و برف استفاده می‌شوند.
گنبد چند وجهی: این نوع گنبد از ترکیب چند وجه مسطح ساخته شده و اغلب در معماری اسلامی دیده می‌شوند.
گنبد کاسه ای: این نوع گنبد شبیه به کاسه واژگون است و معمولا در ابعاد کوچکتر ساخته می‌شود.
همچنین، گنبدها از نظر مصالح ساختمانی به گنبدهای آجری، سنگی، بتنی، فلزی، و شیشه‌ای تقسیم می‌شوند.
۱۳. کاربردهای گنبد
گنبدها علاوه بر جنبه زیبایی، کاربردهای مختلفی در ساختمان‌ها دارند. از جمله کاربردهای گنبد می‌توان به پوشش دهی فضاهای بزرگ مانند مساجد، کلیساها، کاخ‌ها، سالن‌های اجتماعات، حمام‌ها و بازارهای سرپوشیده اشاره کرد. گنبدها به دلیل شکل خاص خود، نور و صدا را به خوبی در فضا منعکس می‌کنند و باعث ایجاد فضایی روشن، دلنشین و آرامش‌بخش می‌شوند. گنبدها همچنین به عنوان نمادی از قدرت و معنویت در معماری استفاده می‌شوند. در بسیاری از فرهنگ‌ها، گنبدها بر روی بناهای مذهبی قرار می‌گیرند و به عنوان نمادی از آسمان و جهان برتر شناخته می‌شوند.
۱۴. اهمیت گنبد در معماری و فرهنگ‌ها
گنبدها در معماری و فرهنگ‌های مختلف جهان از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. در معماری اسلامی، گنبدها به عنوان یکی از مهم‌ترین عناصر تزئینی و ساختاری شناخته می‌شوند و اغلب بر روی مساجد، مدارس، و مقبره‌ها قرار می‌گیرند. در معماری رومی و بیزانسی، گنبدها به عنوان نمادی از قدرت و شکوه امپراتوری استفاده می‌شدند. در معماری ایرانی، گنبدها در بناهای تاریخی بسیاری مانند مساجد، کاخ‌ها، کاروانسراها، و آرامگاه‌ها دیده می‌شوند و به عنوان یکی از عناصر شاخص این معماری شناخته می‌شوند. همچنین، گنبدها در معماری مدرن نیز به شکل‌های متنوعی به کار گرفته می‌شوند.
جمع‌بندی
گنبد در حرم‌ها و مساجد نه تنها یک عنصر معماری، بلکه نمادی عمیق از مفاهیم معنوی، فرهنگی و هنری است. این ساختار با تأکید بر مفاهیمی مانند وحدانیت خدا، عروج به سوی عالم معنوی، زیبایی‌شناسی و عملکرد اقلیمی، به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از معماری اسلامی شناخته می‌شود. گنبدها نه تنها فضایی روحانی و آرامش‌بخش ایجاد می‌کنند، بلکه یادآور عظمت و قدرت دین اسلام و اهمیت عبادتگاه‌ها در جامعه اسلامی هستند. به طور خلاصه، گنبد یک عنصر معماری با کاربردهای گسترده و اهمیت فرهنگی و تاریخی است. این ساختار، نه تنها از نظر زیبایی و جلوه بصری، بلکه از نظر عملکرد و استحکام نیز نقش مهمی در ساختمان‌ها ایفا می‌کند. گنبدها، چه به صورت سازه‌های سنتی ساخته شده باشند و چه به صورت سازه‌های مدرن، همچنان جایگاه خود را در معماری و طراحی حفظ کرده‌اند و به عنوان نمادی از هنر، خلاقیت، و نبوغ انسان به شمار می‌روند.
مطالب جالب
ثبت هشت اثر میراث‌فرهنگی گلستان در فهرست آثار ملی کشور
“بازآفرینی شهری و معماری اسلامی-ایرانی در نشست تخصصی قم: چالش‌ها و راهکارهای نوین”
خانه پدری جلال آل احمد و کانون فرهنگی پویا