سقاخانه

واحه‌ای از معنویت و ایثار در دل کوچه پس کوچه‌های ایران

دانشنامه هنری بُراق حامیم_ سقاخانه، نامی آشنا در تاریخ و فرهنگ ایران، یادآور فضاهای کوچک و صمیمی در معابر عمومی بود که اهالی و کسبه برای آب دادن به رهگذران تشنه، به ویژه در گرمای طاقت‌فرسای تابستان، بنا می‌کردند.

اما سقاخانه صرفاً محلی برای رفع عطش نبود، بلکه در گذر زمان به نمادی از ایثار و شهادت، مذهب و معنویت تبدیل شد و نقشی مهم در آیین‌ها و مراسم عزاداری شیعیان، به خصوص در ماه محرم، ایفا می‌کرد.

ریشه در نیکوکاری:

بنیان سقاخانه بر پایه نیکوکاری و احسان بنا شده بود. خیرین و نیکوکاران با احداث این فضاها، به دنبال کسب ثواب و پاداش الهی بودند و از این طریق، آبی گوارا به کام رهگذران تشنه می‌ریختند.

معماری و تزئینات:

سقاخانه‌ها معمولا از فضایی کوچک با طاقچه‌ای برای قرار دادن ظرف آب و چند پیاله تشکیل می‌شدند. این فضاها با کاشی‌کاری‌های نفیس، آیینه‌کاری، و تزئینات مذهبی مانند تصاویری از امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل عباس (ع) و اشعار و ادعیه، جلوه‌ای زیبا و معنوی به خود می‌گرفتند.

نقش در مراسم عزاداری:

با گذشت زمان، سقاخانه‌ها به طور فزاینده‌ای با آیین‌های عزاداری ماه محرم و گرامیداشت یاد و خاطره امام حسین (ع) و یاران باوفایش، به خصوص حضرت ابوالفضل عباس (ع)، گره خوردند.

حضرت ابوالفضل عباس (ع) به عنوان علمدار و ساقی کربلا، در واقعه کربلا با فداکاری و جانفشانی خود، آب را به خیمه‌گاه امام حسین (ع) و یارانش رساند و از تشنگی آنان در گرمای سوزان صحرا جلوگیری کرد.

به همین دلیل، سقاخانه‌ها به یادبود این ایثار و فداکاری، در مسیرهای عزاداری برپا می‌شدند و مردم با روشن کردن شمع و نذر و نیاز، ادای احترام می‌کردند و از برکات معنوی آن بهره‌مند می‌شدند.

کارکردهای اجتماعی:

علاوه بر جنبه مذهبی، سقاخانه‌ها کارکردهای اجتماعی نیز داشتند. این فضاها به عنوان مکانی برای تعامل و گفتگو بین مردم، به خصوص در محلات قدیمی، عمل می‌کردند.

همچنین، زنان و دختران که در آن زمان محدودیت‌های بیشتری برای حضور در اجتماع داشتند، می‌توانستند در سقاخانه‌ها گرد هم جمع شوند و به تبادل نظر و احوالپرسی بپردازند.

سقاخانه‌ها امروز:

امروزه با گسترش شبکه‌های آب‌رسانی، دیگر نیازی به سقاخانه‌ها برای رفع تشنگی نیست. با این حال، این فضاها همچنان از نظر فرهنگی و مذهبی برای بسیاری از ایرانیان اهمیت دارند.

برخی از سقاخانه‌های قدیمی و تاریخی به عنوان میراث فرهنگی حفظ و مرمت شده‌اند و به جاذبه‌ای برای گردشگران تبدیل شده‌اند.

سقاخانه‌ها یادآور ایثار و فداکاری، مذهب و معنویت، و همبستگی و تعاون در فرهنگ ایرانی هستند و نقشی ماندگار در تاریخ و هویت این سرزمین دارند.

اولین سقاخانه

تعیین دقیق اولین سقاخانه و بانی آن در تاریخ ایران به دلیل فقدان منابع مستند و شفاهی موثق، دشوار است. با این حال، برخی از پژوهشگران معتقدند که نخستین سقاخانه‌ها در دوره صفویه و همزمان با گسترش مذهب شیعه در ایران بنا شده‌اند.

برخی منابع نیز از وجود سقاخانه‌هایی در دوره‌های قبل از صفویه، مانند دوران ایلخانیان، خبر می‌دهند. اما شواهد قطعی و مستندی برای اثبات این ادعا وجود ندارد.

در مورد بانیان نخستین سقاخانه‌ها نیز اطلاعات دقیقی در دست نیست. احتمالاً خیرین و نیکوکاران محلی، مانند ثروتمندان، کسبه، یا واقفان مذهبی، در ساخت این فضاها نقش داشته‌اند. همچنین، برخی از سقاخانه‌ها توسط حاکمان و سلاطین بنا شده بودند.

با وجود ابهامات موجود، می‌توان گفت که سقاخانه‌ها ریشه در فرهنگ نیکوکاری و احسان در ایران دارند و از دیرباز به عنوان نمادی از ایثار و فداکاری، مذهب و معنویت در این سرزمین شناخته شده‌اند.

سقاخانه‌های معروف

از معروف‌ترین سقاخانه‌ها در ایران می‌توان به سقاخانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل متعلق به قرن ۱۶ میلادی، سقاخانه کوچه دباغ خانه در یزد متعلق به سال ۱۵۱۷ میلادی، سقاخانه عزیزالله در مجاورت مسجد جمعه اصفهان ساخته شده در دوران شاه سلیمان طی سال‌های ۱۶۶۶ تا ۱۶۹۴ و سقاخانه اسماعیل طلایی ساخته شده به دست نادر شاه افشار در زیارتگاه امام رضا در مشهد در بین سال‌های ۱۷۳۶ تا ۱۷۴۷ میلادی اشاره کرد که از این میان تنها سقاخانه اسماعیل طلایی همچنان در جای خود باقی است. در تهران، بیش از ۲۹۰ سقاخانه وجود دارد که سقاخانه خدابنده لو تنها سقاخانه مصور تهران است که از دوره قاجاریه به جای مانده‌است، که از بی‌نظیرترین آثار تاریخی شهر تهران به‌شمار می‌رود. در تهران (تهران قدیم) به لحاظ معماری و گستره مخاطبان، سقاخانه‌های کربلایی عباس، نوروزخان، شیخ هادی نجم‌آبادی، سقاخانه آئینه و سقاخانه مصور خدابنده لو شهرت زیادی داشتند. سقاخانه‌ای نیز در مقابل بقعهٔ امامزاده سید اسحاق در کوچه خدابنده لو، واقع‌شده‌است، که ظاهراً برای همین مکان متبرکه، بنا شده، این سقاخانه قدمتی بیش از ۶۰۰ سال دارد و چندی است به دلیل بی‌توجهی مسئولان رو به ویرانی است.